Bardzo angielski tytuł trzeba przyznać. Ale inaczej się nie da w świecie, w którym coraz częściej nowe zjawiska, przedmioty, ruchy społeczne dla globalnego rozpoznawania otrzymują angielską nazwę, a następnie wchodzą do lokalnego języka w formie nieprzetłumaczonej. A czego dotyczą określenia: Less Waste, Zero Waste, zasada 5R i o czym będzie dzisiejszy wpis? O gospodarowaniu odpadami i podejściu do niego. Znajdzie się tu parę definicji, rozwiązań, porad. Tak więc zajmijmy się tym śmieciowym problemem.
Odpady – skąd się biorą i gdzie trafiają
Zanim wytłumaczę, jak można podejść do kwestii gospodarowania odpadami oraz czym są Less Waste, Zero Waste i 5R, zastanówmy się najpierw, czym właściwie są odpady i skąd się biorą?
Zgodnie z definicją zawartą w rozporządzeniu ministra klimatu z dnia 2 stycznia 2020 r., odpady to: „Każda substancja lub przedmiot, których posiadacz pozbywa się, zamierza się pozbyć lub do których pozbycia się jest obowiązany.” Rozporządzenie to podaje też pełen katalog grup odpadów, w zależności od źródła ich powstania.
Bardziej życiowo można jednak zawęzić tę definicję określając odpadami wszelkie przedmioty materialne, które straciły dla nas wartość lub nigdy jej nie miały, straciły swoją funkcjonalność i przydatność.
Gdzie trafiają odpady?
Skoro więc pozbywamy się danego przedmiotu lub substancji (które od tej pory są odpadem), muszą one gdzieś trafić. Tylko gdzie?
Generalna zasada jest taka, że śmieci (będę stosować zamiennie ze słowem odpady) selektywne takie, jak papier, szkło, metale i tworzywa sztuczne trafiają do zakładów przetwórczych w celu ponownego ich wykorzystania. Bioodpady powinny trafić do biogazowni, które będą w stanie wyprodukować z tych substancji gaz. Odpady zmieszane zanim trafią na wysypisko, trafiają wpierw do zakładu zagospodarowania, gdzie poddaje się je selekcji i wydobywa odpady, które da się dalej przerobić. Elektrośmieci winny trafić do zakładów przetwarzania, w których poddane zostaną procesowi odzysku i utylizacji.
Tyle jeśli chodzi o oczekiwania i plany. Niestety rzeczywistość jest całkiem inna. Poniżej zamieszczam wykresy i mapy dostępne na stronie Our World In Data (https://ourworldindata.org/) obrazujące jedynie część faktów dotyczących odpadów. Zachęcam do ich przeanalizowania:
Nieprawidłowo zagospodarowane odpady z tworzyw sztucznych
Prym wiodą tu kraje azjatyckie takie, jak Chiny i Indie, ale zdecydowanie inne kraje nie powinny być zadowolone. Mimo wszystko w Europie, Kanadzie czy Australii sytuacja prezentuje się najlepiej.
Odpady z tworzyw sztucznych, które trafiają do oceanów – z podziałem na kraje w zależności od emisji
Co z oczu to z serca. Niektórzy tę maksymę odnoszą również do gospodarowania odpadami. Zdecydowanie Azja i Ameryka nie mają się czym chwalić.
Najczęściej znajdowane śmieci w rzekach i oceanach
Wykres prezentuje uśrednione dane światowe, dotyczące 10 najczęściej znajdowanych w rzekach i oceanach odpadów. Na czele znalazły się torby plastikowe (14% całości). Kolejne miejsca zajmują odpowiednio: plastikowe butelki, pojemniki na żywność / sztućce, opakowania, liny syntetyczne, przedmioty związane z połowem ryb, plastikowe zakrętki, opakowania przemysłowe, szklane butelki, puszki (po napojach). Wszystkie one stanowią bezpośrednie i pośrednie zagrożenie dla ekosystemów morskich, a także ludzi. Żółwie morskie mylące plastikowe torby z meduzami, ptaki padłe w wyniku długotrwałego spożywania plastiku, zwierzęta trwale okaleczone i często niezdolne do dalszego życia przez pozostawione w wodzie sieci rybackie. To tylko wierzchołek góry lodowej. Dochodzi również problem mikroplastiku, o którym szerzej przeczytasz w artykule poświęconym zanieczyszczeniu wody.
Odpady spożywcze w przeliczeniu na mieszkańca danego kraju lub regionu
Mamy tu podział na odpady powstałe w: sprzedaży detalicznej (kolor niebieski), konsumpcji poza domem (kolor czerwony) i w gospodarstwie domowym (zielony). Widzimy, że najwięcej odpadów pochodzi z gospodarstw domowych, za wyjątkiem Stanów Zjednoczonych, w których ludzie preferują stołować się na mieście. Prym w tym niechlubnym zestawieniu wiedzie Nigeria – kraj w Afryce o powierzchni 10 razy mniejszej od USA. Jak szacują demografowie, do 2050 będzie najludniejszym krajem kontynentu z 400 mln obywateli. Jeśli mieszkańcy tego kraju nie zmienią swoich nawyków, to w 2050 do kosza będzie tam trafiało 93 mln ton. I jak to się ma do informacji, że do roku 2050 świat musi zwiększyć produkcję żywności o połowę?
Procent elektrośmieci poddawanych recyklingowi
Trochę ponad 30% recyklingowanych elektrośmieci w Europie i Ameryce Północnej raczej nie robi wrażenia. A to i tak liderzy na tle świata, dla którego średnia wynosi około 18% odzysku. To co w takim razie dzieje się z tymi odpadami, jeśli nie zostają one poddane recyklingowi? Jest kilka opcji. Po pierwsze mogą one trafić na zwykłe wysypisko lub być nielegalnie składowane. W takiej sytuacji zaczynają na nie negatywnie działać warunki pogodowe: deszcz, promieniowanie UV, temperatura. Efekt jest taki, że do gleby i wody zaczynają trafiać substancje niebezpieczne, pochodzące z baterii, korozji metalowych elementów, wycieku różnych substancji. Drugą opcją jest ich wywóz do krajów biednych, gdzie politycy nie boją się „przytulić” za to pewnej ilości gotówki. I tak np. unijne elektrośmieci trafiają do Afryki i Azji. Tam miejscowa ludność, głównie małe dzieci, zajmują się manualnym „recyklingiem” naszych komputerów, telefonów, telewizorów. A te zawierają substancje toksyczne i rakotwórcze.
Wielka Pacyficzna Plama Śmieci – globalny problem
Nie wiem jak Ciebie, ale mnie te dane przerażają. Spora ilość tych plastików (i nie tylko) trafiających do oceanów unoszona jest z prądami i trafia na Wielką Pacyficzną Plamę Śmieci. Od dekad to „wysypisko” dryfuje sobie po oceanie i z każdym rokiem się powiększa. Aktualnie ma obszar 5 razy większy od Polski.
Zero Waste
Po tym dość długim wprowadzeniu, pora przejść do konkretów. Waste to z angielskiego „odpad” albo „marnować” (ma jeszcze kilka innych definicji, ale uznajmy te za najważniejsze). Więc Zero Waste możemy przetłumaczyć na polski jako „zero odpadów” albo „zero marnowania” i rozumiane jest jako podejście do gospodarowania odpadami. W definicji promowanej przez Zero Waste International Alliance przeczytamy:
“Zero Waste: The conservation of all resources by means of responsible production, consumption, reuse, and recovery of products, packaging, and materials without burning and with no discharges to land, water, or air that threaten the environment or human health.”
Co po polsku brzmi:
„Zero odpadów: Ochrona wszystkich zasobów poprzez odpowiedzialną produkcję, konsumpcję, ponowne wykorzystanie i odzyskiwanie produktów, opakowań i materiałów bez spalania i bez uwalniania do gleby, wody lub powietrza, które zagrażają środowisku lub zdrowiu ludzkiemu.„
Idea polega na maksymalnym ograniczeniu (a nawet wykluczeniu) marnowania oraz na przetwarzaniu tego, co zostało już wcześniej stworzone, zamiast wytwarzać nowe. Odnosi się zarówno do ogółu gospodarki, jaki i stylu życia poszczególnych ludzi. Da się ją zaimplementować we wszystkich sferach życia: pożywieniu, modzie, transporcie, higienie, zakupach i ich cyklu produkcyjnym.
Celem Zero Waste jest takie podejście do produktów i procesów ich wytwarzania, aby w jak największym stopniu zminimalizować i docelowo wyeliminować negatywne skutki oddziaływania odpadów i ich pochodnych na środowisko (zwierzęta, rośliny, powietrze, wodę, ludzi, itp.). Chodzi o stworzenie gospodarki z obiegiem zamkniętym.
Zasada 5R
Ale jakie w praktyce działania zastosować, żeby żyć wg Zero Waste i jak się przy tym nie pogubić? Pomocna będzie zasada 5R, która określa podstawowe zasady, jakimi należy się kierować. Nazwa jest tak naprawdę skrótem od pierwszych liter angielskich słów:
Refuse (odmawiaj)
Odmawiaj przyjmowania produktów, których produkcja była szkodliwa dla środowiska, podobnie jak ich późniejsza utylizacja, przykładowo: jednorazowe reklamówki, plastikowe opakowania na żywność, plastikowe butelki, papierowe kubki na stacjach benzynowych czy kawiarniach, itp.,
Reduce (ograniczaj)
Ogranicz konsumpcję rzeczy, których tak naprawdę nie potrzebujesz, które są nadmiernie opakowane, jednorazowe, wątpliwej jakości. Przed zakupem zadaj sobie pytanie: „Czy ja tego potrzebuję, czy tylko chcę?”. Staraj się możliwie kupować produkty wielorazowego użycia,
Reuse (użyj ponownie)
Wykorzystuj ponownie posiadane już rzeczy. Jeśli nie są już zdolne pełnić swojej roli, zastanów się, jak wykorzystać je w innej formie,
Recycle (przetwarzaj)
Rzeczy, które jednak muszą zostać wyrzucone, segreguj i dbaj o to, by robić to właściwie,
Rot (kompostuj)
Kompost to świetny i darmowy nawóz do Twoich roślin, także tych domowych. Kompostowaniu możesz poddać prawie wszystkie odpady biodegradowalne. Brak ogrodu nie jest tu przeszkodą, bo dzisiejsze mini-kompostowniki możesz ustawić także na balkonie czy w kuchni.
Istnieje jeszcze jedno R, które czasami dodawane jest do powyższej listy, czyli:
Repair (naprawiaj)
Zamiast od razu wyrzucać uszkodzony przedmiot, zastanów się, czy nie można by go naprawić. Skarpetki można zacerować, zepsuty zamek w kurtce wymienić, pękniętą zabawkę dziecka skleić. Wcale nie muszą to być wielkie rzeczy, liczą się chęci.
Hierarchia zasady 5R
5 podstawowych zasad ułożonych jest wg hierarchii tak, jak na poniższej ilustracji:
Im wyżej dane pojęcie zajmuje w tej odwróconej piramidzie, tym ważniejsze i tym częściej powinno być stosowane, gdyż spowoduje to maksymalne korzyści. Przykładowo: lepiej jest odmówić sobie kolejnej pary spodni, niż próbować je później przetworzyć.
Ciekawostka – granice ograniczania
Możesz pomyśleć, że już bardziej nie dasz rady ograniczyć wytwarzanych odpadów. Mylisz się. Bea Johnson autorka pisząca o Zero Waste (książka „Pokochaj swój dom. Zero Waste Home”) ograniczyła w swojej czteroosobowej rodzinie odpady do objętości… jednego słoika. To już jest faktycznie ekstremum, ale jak widać, da się.
Less Waste
Oznacza po prostu „mniej odpadów” lub „mniej marnowania”. Czasami używane zamiennie z Zero Waste. Nie jest to jednak do końca właściwe, gdyż stwierdzenia te nie są tożsame. Podczas gdy Zero Waste jest dążeniem do osiągnięcia gospodarki o obiegu zamkniętym z eliminacją wytwarzania odpadów, Less Waste może być krokiem na tej drodze. Zachęca do ograniczenia wytwarzania odpadów, zamiast do ich całkowitej eliminacji.
Wydaje mi się, że idea Zero Waste jest utopijna. Bo czy możliwe jest całkowite eliminacja odpadów z życia lub gospodarki? W pewnym momencie na wszystko przyjdzie kres. Nie da się używać czegoś w nieskończoność nie zużywając tego. Dlatego jeśli Zero Waste jest celem, to Less Waste jest drogą.
Od czego zacząć drogę ku Zero Waste?
Zmiany najlepiej wprowadzać stopniowo. Wtedy łatwiej je implementować. Nie porywaj się z motyką na słońce, bo szybko się zrazisz. Jeśli często bierzesz kawę na wynos, kup do tego wielorazowy kubek, który podasz sprzedawcy przy składaniu zamówienia. Przetartą skarpetkę zaceruj, szczególnie jeśli dziura jest mała. Następnym razem zamawiając paczkę, poproś w komentarzu do sprzedającego o zapakowanie towaru zgodnie z Zero Waste – nie zawsze spełni on Twoją prośbę, ale warto próbować, bo kropla drąży skałę. Reszta działań dojdzie w praniu. Kiedy zaczniesz wdrażać z przekonaniem ideały ruchu Less Waste, Zero Waste i 5R, zobaczysz po czasie, że zaczynasz dokładać powoli kolejne małe klocki.
Podsumowanie
Gdybyś chciał dowiedzieć się czegoś więcej i sprawdzić, w jakie ogólnokrajowe inicjatywy możesz się zaangażować, to zachęcam Cię do odwiedzenia strony Polskiego Stowarzyszenia Zero Waste – https://zero-waste.pl/
Jeśli już stosujesz w życiu powyższe zasady, daj znać w komentarzu. Chętnie przeczytam od czego zacząłeś swoją przygodę. Jeśli natomiast jeszcze nie wdrożyłeś idei Less Waste, Zero Waste i 5R, to zachęcam, żebyś to zrobił. Może na tym zyskać nie tylko Twoje samopoczucie, ale także i portfel.