System kaucyjny w Polsce

Zapewne nie raz w ciągu miesiąca robisz zakupy. Podobnie zresztą jak większość Polaków. Dlatego od 2025 r. przygotuj się na szok. Niezależnie od inflacji ceny wielu produktów pójdą w górę. Na Ciebie z kolei zostaną nałożone dodatkowe obowiązki. Odpowiedzialnym za całe zamieszanie jest system kaucyjny. Dotknie on zakupów spożywczych, w głównej mierze napojów, ale nie tylko. Dlatego w tym materiale podzielę się z Tobą informacjami na temat tego systemu. Wyjaśnię szczegóły jego działania, cele oraz zmiany, jakie zajdą w Twoich przyszłych zakupach.

Spis treści:

1. Czym jest system kaucyjny?
2. Jak działa system kaucyjny?
3. Jakie opakowania będą objęte systemem?
4. Cele wprowadzenia systemu kaucyjnego
5. Subiektywna ocena
6. Podsumowanie

!UWAGA:  Już po napisaniu tego artykułu ukazały się w mediach doniesienia informujące, że prawdopodobnie wprowadzenie systemu kaucyjnego w Polsce zostanie odsunięte w czasie. Następnie minister klimatu i środowiska Paulina Hennig-Kloska oznajmiła: System kaucyjny nie jest gotowy do wejścia w życie; myślimy o przesunięciu terminu jego wprowadzenia o pół roku. Sytuacja ta jest pokłosiem postulatów branż napojów i opakowań. Okazuje się nagle, że po roku od głosowania w tej sprawie w sejmie i przyjęciu uchwały oraz dosłownie kilka tygodni przed wejściem w życie systemu kaucyjnego, jest on oprotestowywany. Wygląda to dość nieprofesjonalnie i niezręcznie, zważywszy na wbrew pozorom długi czas, jaki powyższe branże miały na wprowadzenie zapowiadanych zmian.

19.10 PAP oficjalnie poinformował, że na wniosek wiceminister Anity Sowińskiej wejście w życie systemu kaucyjnego zostaje przeniesione o pół roku. Oznacza to, że zacznie obowiązywać nie od stycznia, a prawdopodobnie od lipca 2025 roku.

Niemniej oprócz ewentualnych zmian dat i drobnych korekt, całość artykułu pozostaje jak najbardziej w mocy i po ogłoszeniu przez rząd ostatecznej wersji wyglądu systemu kaucyjnego, naniosę tu odpowiednie adnotacje.

Czym jest system kaucyjny?

Zacznijmy od odpowiedzi na fundamentalne pytanie: czym jest ten system kaucyjny? Najprościej rzecz ujmując, jest to system selektywnej zbiórki określonego rodzaju opakowań jednorazowych i wielorazowych. Polega na zbiórce butelek plastikowych, puszek i opakowań szklanych o konkretnej pojemności. Poszczególne opakowania zostają obłożone kaucją, którą uiszcza się podczas zakupów. Jest ona następnie zwracana, kiedy opakowania zostaną zwrócone do konkretnego punktu zbiórki.

Systemem w założeniu mają być objęci producenci wprowadzający na rynek określone opakowania. To na nich spoczywa również obowiązek oznakowywania produktów podlegających systemowi. Niemniej nabywca w sklepie także będzie zaangażowany w cały proces, a jego udział będzie kluczowym elementem całej strategii.

Wbrew pozorom system kaucyjny nie jest nowym pomysłem. W wielu krajach Europy funkcjonuje już od dłuższego czasu. Podstawą wprowadzenia systemu w Polsce jest dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej 2019/904 w sprawie zmniejszenia wpływu niektórych produktów z tworzyw sztucznych na środowisko – tzw. dyrektywa SUP. Nakłada ona na kraje członkowskie obowiązek zapewnienia selektywnej zbiórki celem recyklingu.

W Polsce natomiast od wielu lat obowiązuje prawo dotyczące gospodarowania odpadami. Ustawa o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi została ogłoszona 6.08.2013 r., natomiast weszła w życie 1.01.20214 r. Niedawno doczekała się ona zmian wprowadzających tytułowy system kaucyjny. 12 września 2023 r. sejm uchwalił Ustawę o zmianie ustawy o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi oraz niektórych innych ustaw, podpisaną wcześniej przez prezydenta. Nie zgłoszono w tej sprawie żadnego sprzeciwu. Ustawa weszła w życie 30 dni po jej ogłoszeniu, natomiast sam system zacznie obowiązywać od stycznia 2025 r. Zgodnie z najnowszymi informacjami, data ta zostanie przesunięta na późniejszy termin.

Gdybyś chciał zapoznać się z powyższą ustawą, to znajdziesz ją w Dzienniku Ustaw.

Jak działa system kaucyjny?

Działanie całego systemu nie jest nadmiernie skomplikowane. Opiera się na czterech podmiotach, między którymi zachodzą odpowiednie interakcje.

Po pierwsze: konsument

W trakcie nabywania produktów w opakowaniach określonych w ustawie, dopłaca on przy kasie kwotę kaucji. Cena produktu na półce różnić się więc będzie od ostatecznej kwoty zapłaty. Następnie kupujący może (ale nie musi) zwrócić puste opakowanie do punktu zbiórki zlokalizowanego w sklepie lub specjalnym innym miejscu. W momencie oddania opakowania, klient dostanie zwrot kaucji np. w postaci zniżki na następne zakupy, przelewu na konto, itp. Zależeć to będzie od operatora systemu kaucyjnego, a tych dopuszczono w Polsce kilku. Bardzo ważne jest natomiast to, że do zwrotu nie będzie potrzebny paragon z zakupu danego opakowania. Musi być ono jednak oznaczone symbolem systemu.

Drugi podmiot to sklep

Jego obowiązki są nieco bardziej rozbudowane. Po pierwsze sklep sprzedaje konsumentowi dane opakowanie i jednocześnie pobiera od niego kaucję. Po drugie, jeśli jest zobowiązany do prowadzenia punktu zbiórki, musi przyjmować od klientów puste opakowania i zwracać im kaucję. Sklepy o metrażu powyżej 200 m² będą zobligowane do prowadzenia punktu zbiórki. Mniejsze również mogą taki punkt otworzyć, ale nie będzie to dla nich obowiązkowe.

Kolejnym obowiązkiem sklepu jest nabycie produktu od producenta lub importera. Do ceny towaru sklep dopłaca również kaucję za każde opakowanie. Sklep kontaktuje się jednocześnie z operatorem systemu kaucyjnego, któremu przekazuje informacje o ilości zebranych opakowań. W zamian od operatora otrzymuje zwrot kaucji i dodatkowych kosztów manipulacyjnych.

Producent i importer

Obowiązkiem tych podmiotów jest sprzedaż produktów sklepom oraz pobranie od nich kaucji za każde opakowanie. Następnie taką pobraną kaucję wraz z dodatkowymi opłatami administracyjnymi producent importer muszą przekazaćoperatorowi systemu kaucyjnego.

W ramach systemu producenci, importerzy oraz właściciele marek będą zobligowani do osiągnięcia określonego poziomu selektywnej zbiórki opakowań, które wprowadzili na rynek. W pierwszym roku obowiązywania systemu, tj. 2025 r., będzie to minimum 77%. Natomiast docelowy poziom ma wynieść 90% i być osiągalny od 2029 r.

Numer cztery to operator systemu kaucyjnego

Jego rolą jest pobieranie kaucji od producentów i importerów napojów. Z kolei od sklepów otrzymuje informację o liczbie zabranych w ramach systemu opakowań. Na podstawie tej informacji, operator zwraca sklepom kaucję pobraną wcześniej od producenta.

Nieodebrana przez konsumenta kaucja – a spodziewany jej poziom to nawet 10% – będzie dodatkowo finansowała całe przedsięwzięcie. I tak system zatacza krąg. Całość zagadnienia działania systemu kaucyjnego rozrysowałam w formie poniższej grafiki:

Jakie opakowania będą objęte systemem?

Przejdźmy teraz do kwestii opakowań, na które będzie obowiązywała kaucja. Systemem będą objęte opakowania jednorazowe oraz wielorazowe z następujących materiałów: plastik, metal, szkło. O kwalifikacji do systemu będzie jednak decydował dodatkowy czynnik w postaci wielkości opakowania. I tak w ostatecznym rozrachunku kaucja będzie dotyczyła następujących opakowań:

• butelki typu PET o pojemności do 3 litrów, wraz z nakrętkami ,
• metalowe puszki o pojemności do 1 litra,
• szklane butelki o pojemności do 1,5 litra.

Każde opakowanie podlegające pod system kaucyjny będzie specjalnie oznakowane.

Kwotę kaucji określa rozporządzenie z lipca 2024 r. Będzie ona wynosiła odpowiednio:

• 50 groszy dla butelek PET i puszek,
• 1 zł dla szklanych butelek.

Oznacza to przykładowo, że przy zakupie zgrzewki wody, w kasie zostanie nam doliczone dodatkowe 3 zł (czyli 6 butelek po 50 groszy). I to jest właściwie jedyna rzecz, jaką powinieneś wiedzieć. Co dalej z opakowaniami robią pozostali uczestnicy systemu, nie jest już tak istotne z perspektywy konsumenta.

Cele wprowadzenia systemu kaucyjnego

Po co w ogóle wprowadzać system kaucyjny? Czy nie wystarczy aktualny system? Okazuje się, że aktualnie obowiązujący system nie jest wystarczająco dobry, żeby spełnić unijne normy odnośnie do recyklingu. Do końca 2025 r. 65% masy wszystkich wytworzonych opakowań z tworzyw sztucznych ma być poddawana recyklingowi. W kolejnych latach, udział ten ma być stopniowo zwiększany. To samo tyczy się zawartości materiału pochodzącego z recyklingu w całej masie nowego opakowania.

Kolejny aspekt dotyczy zanieczyszczenia środowiska. Wraz z rosnącą konsumpcją zwiększa się ilość odpadów z tworzyw sztucznych w środowisku. W związku z tym wprowadzenie systemu kaucyjnego ma docelowo przynieść kilka korzyści:

• ograniczyć ilość odpadów opakowaniowych w środowisku,
• zwiększyć poziom selektywnej zbiórki odpadów opakowaniowych,
• zwiększyć poziom recyklingu tworzyw opakowaniowych,
• wprowadzić w społeczeństwie proekologiczne nawyki dotyczące segregacji odpadów.

Czy uda się zrealizować poszczególne zamierzenia? Zobaczymy w przyszłym roku, kiedy system zacznie obowiązywać. Na razie z badań wynika, że większość Polaków jest pozytywnie nastawiona do nadchodzących zmian.

Subiektywna ocena

Na zakończenie pozwolę sobie na subiektywną ocenę systemu kaucyjnego w Polsce. Jak najbardziej jestem entuzjastką proekologicznych przedsięwzięć, o czym już wielokrotnie pisałam. Najważniejsze tylko, żeby te przedsięwzięcia miały ręce i nogi oraz przynosiły zamierzony efekt, a nie były kolejnym pomysłem typu „zapchaj dziurę”.  Mocno wierzę w system kaucyjny i jego założenia, ale mam jednocześnie parę obaw:

Postawa społeczna

System kaucyjny obowiązuje już w części państw europejskich i w wielu miejscach przyjął się wyśmienicie. Spójrzmy choćby na Niemcy. Będąc w tamtejszym sklepie, cały czas widzi się ludzi zwracających opakowania po napojach. Poziom oddawania opakowań wynosi u naszych sąsiadów ponad 95%. Czy w Polsce entuzjazm będzie na równie wysokim poziomie? Obawiam się, że społeczeństwo podzieli się na kilka frakcji (prawie jak w powieści Niezgodna Verinicki Roth). Będziemy więc mieli:

• osoby, które zaangażują się w zbiórkę opakowań z uwzględnieniem aspektu środowiskowego. Takie osoby będą, lub już wcześniej podejmowały się selekcji i prawidłowej gospodarki odpadami nawet bez aspektu zwrotu kaucji,
• zainteresowanych przede wszystkim zwrotem kaucji. Dla nich liczyć się będzie głównie (a może jedynie) to, żeby otrzymać zwrot kaucji. Jeśli system by nie obowiązywał, podchodziłyby do kwestii recyklingu raczej nonszalancko, bez większej odpowiedzialności za środowisko,
• negacjonistów, którzy nie znoszą, kiedy coś im się narzuca. Szczególnie, kiedy pomysły takie pochodzą z Unii Europejskiej. Takie osoby będą dla zasady sprzeciwiały się idei recyklingu, nawet w obliczu wiedzy o kosztach środowiskowych.

Czyli tak naprawdę system nie będzie uczył prośrodowiskowych postaw, a jedynie zachęcał do pewnych działań jedynie w celach ekonomicznych.

Selektywna zbiórka

Drugi problem, który widzę, to rzeczywisty stosunek produkowanych opakowań do opakowań objętych systemem. Okazuje się bowiem, że nie wszystkie opakowania na napoje podlegać będą zbiórce. Mimo wytycznych mówiących o zbiórce opakowań szklanych o pojemności do 1,5 litra, popularne „małpki” nie będą uwzględnione w systemie. Według słów wiceminister klimatu Anity Sowińskiej, przynajmniej w pierwszej fazie obowiązywania systemu kaucyjnego nie mamy co spodziewać się poszerzenia zbiórki o te wspomniane opakowania szklane. Jest to rzekomo kompromis między chęciami a możliwościami, szczególnie małych sklepów. Czy to wystarczające uzasadnienie?

Gdyby odsetek tych opakowań był niewielki, może i nie byłoby problemu. Jednak w Polsce sprzedaje się ponad 1,3 mln tzw. „małpek”… dziennie (sic!). W skali roku liczba tych opakowań przekracza 0,5 mld. Wiele tych opakowań nie trafia do recyklingu, a do środowiska, strasząc nas w parkach, na skwerach, w przydrożnych rowach.

To tylko jeden z przykładów opakowań, które zanieczyszczają środowisko, a nie są objęte kaucją, ani jakąkolwiek zbiórką. Gdzie tu sens, gdzie logika?

Podsumowanie

Dzisiejszy materiał oparłam przede wszystkim o punkt widzenia osób fizycznych. Specjalnie nie uwzględniałam perspektywy przedsiębiorców i władz lokalnych. W źródłach, jakie czytałam w ramach przygotowania do tego artykułu, pojawiały się obawy i wątpliwości z ust tych dwóch ostatnich podmiotów. Zdaję sobie sprawę, że system nie jest idealny i zawiera błędy, szczególnie prawne leżące po stronie rządu. Jednak jednocześnie uważam, że kroki w kierunku zwiększenia recyklingu i świadomości gospodarki o obiegu zamkniętym (o czym szerzej pisałam w artykule pt. Less Waste, Zero Waste i zasada 5R), powinny zostać podjęte jak najwcześniej. Przyszły rok da nam odpowiedź, jak pomysł zostanie przekuty w działanie.

Na koniec jeszcze raz przypominam, że niecały kwartał przed planowanym wejściem w życie systemu kaucyjnego, uległ on zmianie.